Materiały stosowane do rekonstrukcji kształtów wyrobów ceramicznych

MATERIAŁY STOSOWANE DO REKONSTRUKCJI KSZTAŁTÓW WYROBÓW CERAMICZNYCH

Krystyna Sulkowska

[Studia z archeologii architektury, Toruń 1989]

Zarys treści. W artykule przedstawiono kilka materiałów stosowanych do rekonstrukcji kształtów wyrobów ceramicznych. Scharakteryzowano wady i zalety powszechnie stosowanego gipsu. Szerzej omówiono właściwości Moltofilu i Modelplastu. Modelplast jest podstawowym składnikiem masy, za pomocą której zrekonstruowano późnośredniowieczny garnek. Nowa masa uzupełniająca jest bardzo dobrym materiałem przeznaczonym do rekonstrukcji naczyń wypalonych w atmosferze redukcyjnej.
Uwagi wstępne
Powszechnie stosowanymi w Polsce materiałami do rekonstrukcji wyrobów ceramicznych są gips lub masy wykonane na bazie gipsu. Jak wiadomo, są to materiały szybko tężejące, a zatem uniemożliwiające dokładne opracowanie uzupełnień1. Istnieje więc konieczność poszukiwania takich mas, które dadzą lepsze rezultaty niż gips. Materiałem takim okazała się masa uzupełniająca, której podstawowym składnikiem jest glinka modelująca "Modelplast" - holenderskiej firmy Talens. Poza kilkoma materiałami opartymi przede wszystkim na gipsie, w niniejszym artykule scharakteryzowano "Modelplast" oraz bazującą na nim masę uzupełniającą. Po wykonaniu szeregu prób, masą tą uzupełniono gliniany garnek, zatem główny akcent położony został na przebieg rekonstrukcji naczynia nową masą, której zalety starano się podkreślić.
Opisane tu zabiegi i materiały konserwatorskie sprowadzają się do czynności i środków stosowanych do rekonstrukcji dobrze zachowanej i wypalonej ceramiki, nie wymagającej dodatkowych zabiegów zabezpieczających, wzmacniania struktury i specjalnego czyszczenia.
Artykuł ma być z jednej strony przyczynkiem do badań nad materiałami przeznaczonymi do rekonstrukcji wyrobów ceramicznych, z drugiej zaś jest konkretną propozycją, gdyż przedstawia opracowaną i sprawdzoną przez upływ czasu rekonstrukcję późnośredniowiecznego naczynia.
Autorka zdaje sobie sprawę, że opracowanie tematu nie jest wyczerpujące, polska literatura przedmiotu jest bowiem bardzo uboga, a dostęp do pozycji obcojęzycznych jest ograniczony. Ponadto, pobieżny nawet przegląd materiałów stosowanych w Polsce do rekonstrukcji kształtów wyrobów ceramicznych nie daje optymistycznego obrazu. Podobnie jest z dokładnością l poprawnością wykonywanych rekonstrukcji.

Materiały uzupełniające stosowane do rekonstrukcji kształtów wyrobów ceramicznych

Gips
Gips był i jest nadal najczęściej stosowanym materiałem do rekonstrukcji ceramiki; jest to uwodniony siarczan wapnia (CaSO4 + 2H2O), występujący w przyrodzie pod postaciami:

Gips modyfikowany

W pewnych przypadkach rekonstrukcję brakujących fragmentów naczyń przeprowadza się stosując masę złożoną z gipsu i żywicy syntetycznej. Zamiast z wodą gips można mieszać np. z 20% dyspersją wodną polioctanu winylu (Spis dokumentacji 1979, poz. 3085, 3086, s. 917-918). Kompozycje takie mają lepsze właściwości, dają się z łatwością odlewać, lepiej się modelują i urabiają, mają wyższą wytrzymałość mechaniczną, są bardziej elastyczne, mają także niższą nasiąkliwość.

Moltofil

Do rekonstrukcji ceramiki używany jest też M o l t o f i l (firma Molto Gmb H, 6293 Löhnberg a.d. Laaber). Jest to celulozowo gipsowa masa szpachlowa, którą miesza się z wodą w stosunku 2:1 (dwie części objętościowe Moltofilu + jedna część objętościowa wody). Masa ta może mieć konsystencję płynną lub gęstą, przygotowując ją należy intensywnie i długo mieszać składniki, aby nie powstały grudki. Moltofil w ciągu godziny nadaje się do uzupełniania, w tym czasie znacznie przybiera na lepkości; gdy jest zbyt rzadki i za szybko wsiąka w szczeliny, należy go zagęścić i nanieść po raz drugi. Powierzchnie uzupełnień wykonanych z Moltofilu są czasami porowate i pełne pęcherzyków powietrza; należy je usunąć szpachlą lub papierem ściernym. Szczególnie korzystną cechą Moltofilu jest bardzo dobra przyczepność do gipsu, palonej gliny, kamienia, zaprawy murarskiej, sztucznych tworzyw. Jego cechą ujemną jest dość długi czas oczekiwania na to by można było uzupełnić nim ubytki. Moltofil nadaje się do wypełniania rys i szczelin, znacznie lepiej niż gips łączy się w tych miejscach z przedmiotem rekonstruowanym. Omawiany materiał może być barwiony w masie i na powierzchni.

Żywice epoksydowe

Do rekonstrukcji grubej twardej ceramiki (np. kafli, płytek podłogowych) stosowane są. kity na bazie żywic epoksydowych z dodatkiem utwardzacza (żywice epoksydowe mogą być zastąpione odpowiednimi żywicami poliestrowymi). Wypełniacz (kruszywo ceramiczne + piasek lub kruszywa kamienne) łączony jest z żywicą w różnych stosunkach wagowych, zależnie od porowatości i wielkości kruszywa. W ten sposób można uzyskać wypełnienia porowatością, fakturą i wytrzymałością zbliżone do oryginału. Do mas takich konieczne jest dodawanie rozjaśniających pigmentów2. Rekonstrukcja tymi masami wykonywana jest najczęściej poprzez ubijanie w formie, stąd nie nadają się one do uzupełniania cienkościennych naczyń, których rekonstrukcja musi być przeprowadzana bardzo ostrożnie.

Modelplast

Glinka modelująca Modelplast- holenderskiej firmy Talens - jest miękką, bardzo delikatną, spójną masą o konsystencji plasteliny. Wykonana jest na spoiwie rozpuszczalnym w wodzie z dodatkiem wypełniacza koloru szaroniebieskiego. Podczas modelowania Modelplast nawet z dodatkiem wypełniacza jest bardzo plastyczny (nie rwie się). Schnąc nieznacznie kurczy się, dlatego należy nakładać go z niewielkim nadmiarem, Modelplast nadaje się do modelowania przez kilka godzin, ma więc dużo dłuższy "czas życia" niż gips. Glinka wystawiona na działanie powietrza wolno i regularnie twardnieje, a po wyschnięciu jest bardzo twarda. Całkowite wyschnięcie materiału następuje w okresie od jednego do trzech dni, w zależności od grubości uzupełnienia. Po wyschnięciu modelina jest bardzo gładka, wykazuje lekki połysk wypalonej ceramiki, jest ścisła, lekko zmoczona wodą pozwala na korekty formy, motywów zdobniczych i różnych detali. W trakcie uzupełniania Modelplast nie klei się do rak, nie jest tłusty, nie zostawia plam i nie brudzi w czasie rekonstrukcji.
Pod wpływem działania powietrza glinka schnie i nieznacznie kurczy się, grube płaszczyzny mogą, ulec powierzchniowym spękaniom, dlatego Modelplast modyfikowano poprzez dodawanie dodatkowych ilości wypełniacza. Aby zrnniejszyć skurcz modeliny wypełniano ją kredą, drobno rozdrobnion wiskozą, (wiskoza
- produkt pośredni w procesie otrzymywania włókien wiskozowych) lub talkiem - w różnych stosunkach wagowych, po czym urabiano na jednolita, masę. Badano też skurcz poszczególnych mas oraz ich wytrzymałość mechaniczną. Przeprowadzone doświadczenia wykazały, że:
- talk jest dużo lepszym wypełniaczem niż wiskoza i kreda, łatwiej się urabia, dobrze rozprowadza w masie, nie tworzy grudek tak jak wiskoza;
- 10% dodatek talku do Modelplastu po tygodniu suszenia daje skurcz równy 1,05%; dodatek kredy spowodował skurcz równy 0,74%;
- dodanie do Modelplastu 40% talku zmniejsza skurcz do minimum, jednocześnie nie zmienia dobrej urabialności i zapewnia dużą odporność mechaniczną, ponadto łatwo rozpuszcza się w wodzie, będzie więc wrażliwy, na wilgotne otoczenie, a z drugiej strony, jego nadmiar z łatwością, będzie usuwany w czasie
modelowania lub wykonywania retuszu;
- modelina nie wykazuje przyczepności do materiałów porowatych, dopiero pokrycie miejsc styku materiałem klejącym (np. Vinacetem) daje dobre rezultaty.
Masę złożoną z Modelplastu i talku urabia się jak ciasto na stolnicy z odrobina; wody, w której moczy się koniuszki palców. Im dłużej urabia się masę, tym bardziej jest ona ścisła, a po wyschnięciu nie wykazuje nawet powierzchniowych pęknięć. Nie należy jednak wyrabiać masy dłużej niż 30-50 minut, gdyż pod wpływem powietrza zaczyna się zabielać l schnąć. Dobrze wyrobioną masę można przechowywać w oryginalnym opakowaniu, chroniąc ją przed wyschnięciem i stosować przez kilka dni lub dłużej w zależności od czasu trwania rekonstrukcji.
Rekonstruując naczynie rnodelinę najlepiej jest nakładać taśmami, zwłaszcza gdy brakująca część jest duża. Zawsze powinno się nakładać taśmę od dołu do góry naczynia, po uprzednim "rozwałkowaniu" i dokładnym dopasowaniu do kształtu brakującego elementu. Należy zwrócić uwagę, aby nie nakładać zbyt wielu i za małych taśm, unika się wtedy dużej ilości styków, w takich bowiem miejscach najłatwiej powstają pęknięcia. Najlepiej jest łączyć taśmy na styk. Nie powinno się nakładać taśm na siebie, aby nie powstała w miejscu nałożenia zbyt gruba warstwa modeliny, która w czasie wysychania może zacząć pękać. Trzeba też zwrócić uwagę na to, aby nie stykać ze sobą suchych krawędzi, najlepiej zmoczyć je lekko wodą.
Rekonstruowanie naczyń przez nakładanie taśm jest szczególnie wskazane w przypadku wyrobów wykonanych metodą ślizgowo-taśmową. Stosując taką metodę zbliża się uzupełnienie do oryginału. Taśmy kładzione w części dolnej powinny być grubsze, ponieważ partie przydenne mają zazwyczaj ścianki szersze od pozostałych. Dla rozładowania napięć suszarniczych grubsze, zrekonstruowane już ścianki, od wewnętrznej strony należy lekko ponacinać krzyżowo-skośnie. Do Modelplastu można dodawać pigmenty, a także barwić go na powierzchni. Bardzo korzystną. cechą modeliny jest jej długi "czas życia", który pozwala na dokładne wykończenie, wygładzenie powierzchni jeszcze przed rozpoczęciem wysychania. Materiał ten nie wymaga specjalnej obróbki po wyschnięciu, jeżeli zachodzi potrzeba z łatwością daje się obrabiać na mokro i na sucho, można go rzeźbić, szlifować wiertarkami dentystycznymi i gładzić papierem ściernym o bardzo drobnym ziarnie. Zaletą modeliny jest też to, że ewentualne pęknięcia powierzchni powstające w czasie suszenia (np. od niedokładnego złączenia taśm ze sobą) można wypełnić świeżą masą po uprzednim pocięciu powierzchni styku nożem l posmarowaniu ich klejem. Nowo uzupełniony ubytek bardzo łatwo łączy się ze starym, jakby się w niego wtapia, po wyschnięciu jest niewidoczny.
Trzeba podkreślić, że rekonstrukcja naczyń asa pomocą opisanej masy nie wymaga używania specjalnych przyrządów.
Wszystko można wykonać ręką mając do dyspozycji jedynie stół, masę uzupełniającą, mały nożyk, odrobinę wody i kawałek wilgotnej gazy, którą wyrównuje się powierzchnie uzupełnień i usuwa ich nadmiar. Reasumując należy podkreślić, że Model-plast zasługuje na miano bardzo dobrego materiału uzupełniającego przeznaczonego do rekonstrukcji wyrobów ceramicznych. Niestety nie jest to materiał ani tani, ani łatwo dostępny.
Nasuwa się tu uwaga, iż gdyby nowa masa miała być szerzej stosowana jako uzupełnienia ceramiki różniącej się od tutaj stosowanej (np. naczynia grubościenne, wyroby z bardzo dużą ilością grubej domieszki, angobowane lub szkliwione), wówczas konieczne byłyby dodatkowe badania, których specyfika zależeć powinna od rodzaju rekonstruowanego zabytku.
Po wykonaniu zasadniczych czynności konserwatorskich należy przejść do końcowego opracowania zrekonstruowanych partii i scalenia ich z oryginałem. Sprawą najważniejszą jest sprowadzenie uzupełnień do poziomu oryginału3. Czynności te przeprowadza się na mokro lub na sucho za pomocą szpachli, noży, pilników, wiertarek dentystycznych lub papieru ściernego. Trzeba przy tym zawsze zwracać uwagę, aby nie naruszyć krawędzi i powierzchni oryginału. Charakter rekonstruowanej powierzchni można zbliżyć do powierzchni zabytku. Do mas uzupełniających może być stosowana domieszka mineralna; dotyczy to w szczególności wyrobów zawierających w masie domieszkę gruboziarnistą (tłuczeń, gruby piasek, cegła). Takich uzupełnień nie należy szlifować, aby nie zostały wypolerowane. Naczynia o powierzchni gładkiej, polerowanej lub pokrytej polewą podczas wykańczania można szlifować długo i dokładnie aż do połysku. W wielu przypadkach wskazane jest barwienie uzupełnień w masie (szczególnie białych), gdyż widoczne z daleka jasne plamy wyraźnie wyodrębniają się, a przy późniejszym nakładaniu farb wymagają dużo pracy i czasu.
Farby i powłoki ochronne. Zabiegi końcowe.
Zabiegi końcowe obejmują przede wszystkim opracowanie kolorystyczne uzupełnień oraz odpowiednie Ich zabezpieczenie. Przedtem jednak należy zwrócić uwagę na różne możliwości wyodrębniania uzupełnień od partii oryginalnych. W przypadku, gdy uzupełnień nie opracowuje się kolorystycznie, aby je wyróżnić od zabytku można:
- pozostawić ich powierzchnię gładką, nie upodabniając jej do oryginału,
- naśladować fakturę oryginału poprzez posypywanie lub dodawanie do masy różnych domieszek,
- stosować niższy lub - rzadziej - wyższy niż oryginał poziom uzupełnienia.
Gdy zrekonstruowane partie rażą, dużo jaśniejszą barwą, przez co dominują i optycznie "rozrywają" całość przedmiotu, wówczas konserwatorzy stosują opracowania kolorystyczne ubytków. I tak;
- wykonuje się barwienie w masie przez dodawanie różnych pigmentów,
- stosuje się pełne scalenie kolorystyczne wykonane w sposób graficzny (kreska, kropka) tak, że nie odróżnia się ono z daleka, dopiero widziane z bliska pozwala na wyróżnienie uzupełnień,
- robi się pełną rekonstrukcję kolorystyczną, a zrekonstruowane części zaznacza się przez namalowanie na Ich krawędzi linii ciągłej4 lub wykonanie plastycznych elementów (np. wałeczek),
- można także stosować pełną rekonstrukcję kolorystyczną na powierzchni zewnętrznej, a zakres uzupełnień zaznaczyć poprzez pozostawienie niebarwionych wewnętrznych powierzchni, które z łatwością dają się dostrzec (fot. 4)5,
- wykonuje się też rekonstrukcję kolorystyczną wyraźnie różniącą się od oryginału jaśniejszym lub ciemniejszym tonem barwy.
Ewentualne zabarwienie uzupełnień następuje po uprzednim ich zagruntowaniu. Najczęściej do tego celu używa się niskostężonych roztworów żywic termoplastycznych jak: Osolan K.L, Silak, Paraloid B72. W ten sposób uzupełnienia wzmacnia się i uodpamla na działanie wody. Gdy zachodzi potrzeba, roztwory te można nakładać kilkakrotnie; należy jednak zwracać uwagę, aby nie uzyskać błyszczących powierzchni tam, gdzie nie są one pożądane (stosowanie dużych stężeń najczęściej powoduje wybłyszczenie powierzchni). Powłoki wyżej wspomnianych substancji umożliwiają kolorystyczne opracowanie uzupełnień bez wnikania do ich wnętrza. Zrekonstruowane powierzchnie można także pokrywać emulsjami akrylowymi lub metakrylowymi (np. Primal AC336, Vinacet). Emulsje te nie wsiąkają w głąb uzupełnień, jednocześnie umożliwiają powierzchniowe ich zabarwienie.
Rekonstrukcję kolorystyczną ceramiki nie szkliwionej wykonuje się najczęściej farbami rozcieńczonymi wodą - akwarelami, temperami, farbami akrylowymi, uzyskując matowe powierzchnie. Nałożone farby w celu utrwalenia i uodpornienia ich na wilgotne środowisko, zabezpiecza się różnymi substancjami, np. roztworami żywic termoplastycznych. Najczęściej do tych celów stosuje się tę samą substancję, która użyta została jako podkład. Emulsje akrylowe l metakrylowe, stosowane jako powłoki ochronne, mogą być używane jedynie do ceramiki o błyszczące), polerowanej powierzchni. W Polsce używane są najczęściej następujące powłoki ochronne: Paraloid B72, Osolan KL, Silak, polimetakrylan metylu lub butylu l inne żywice termoplastyczne.

Rekonstrukcja glinianego garnka masą złożoną z Modelplastu i talku

Opisaną wyżej masę (Modelplast + talk) zastosowano do rekonstrukcji późnośredniowiecznego garnka z Mogilna. Jest to naczynie średniej wielkości, z wrębem i okapem, o lekko zaokrąglonej krawędzi poszerzonej od zewnątrz, wylew jest rozchylony, szyjka nieznacznie wyodrębniona, brzusiec baniasty, część przydenna wyraźnie zwężona, dno obustronnie płaskie ze śladami podsypki. Od szyi do maksymalne) wydętości brzuśca garnek ozdobiony jest sześcioma skrętami poziomospiralnych żłobków. Naczynie wykonano z gliny żelazistej techniką ślizgowo-taśmową l wypalono w atmosferze utleniającej na kolor beżowobrunatny. Wypał jest nierównomierny, przełom dwubarwny, beżowo lub ceglastobrunatny. Domieszką masy ceramicznej jest drobny piasek. Na wewnętrznej l zewnętrznej powierzchni naczynia widoczne SĄ wyraźne ślady obtaczania, w części przydennej ścianki SĄ grubsze od pozostałych, a powierzchnie mniej dokładnie obtoczone. Naczynie zostało lekko zdeformowane -przechyla się na jedną stronę. Garnek używany był w gospodarstwie domowym do gotowania l duszenia potraw (na zewnętrznej powierzchni widoczne SĄ ślady po gotowaniu w postaci wyraźnych zacieków - fot. l, 3). Poniżej szyi występują wyraźne okopcenia, a tuż nad dnem dookolny pas spalenizny, świadczący o wstawianiu naczynia w ogień.
Naczynie zachowane było we fragmentach; dwadzieścia dwa ułamki stanowiły około 60% całości, a po złożeniu zrekonstruowały cały profil (od krawędzi wylewu do środka dna). Czerep bardzo dobrze się zachował, nie uległ zniszczeniu, nie stracił spoistości i twardości, był suchy, nie wykazywał śladów zabielenia solami. Ułamki odznaczały się dobrą twardością, nie kruszyły się, można je było myć i kleić, nie wykonując dodatkowych czynności wzmacniających ich strukturę. Widoczne na powierzchni znikome starcia mogły powstać podczas używania naczynia w gospodarstwie domowym. Dobry stan zachowania zabytku dowodzi, że w glebie nie zachodziły żadne istotne zmiany mogące powodować jego destrukcję. Nieznaczne zmiany wilgotności i temperatury spowodowały naprężenia będące przyczyną deformacji fragmentów, która stała się odczuwalna dopiero w ostatnim etapie klejenia.
Po raz pierwszy naczynie zostało sklejone butaprenem, dlatego czynnością rozpoczynającą rekonstrukcję było usunięcie resztek starego kleju. Dla ułatwienia wnikania rozpuszczalnika w szczeliny wypełnione klejom, okłady z ligniny moczonej w toluenie zawijano w folię. Po około 10 godzinach zdjęto okład, skalpelem i moczoną w toluenie szczoteczką usunięto resztki kleju. Następnie fragmenty odtłuszczono acetonem.
Kolejnym etapem rekonstrukcji było posegregowanie ułamków na wylewy, brzuśce, dna i sklejenie Epidianem 5 z dodatkiem 12% TECZA (trójetylenoczteroamina). Klej nakładany był pędzelkiem na przełom tylko jednej z dwóch sklejanych ze sobą skorup l zaczynał wiązać po upływie 20-30 minut. Nadmiar kleju, który wyciśnięty został po złączeniu fragmentów, usuwano gazowymi tamponami moczonymi w toluenie. Ostateczne sklejenie kilku grup ułamków było kłopotliwe ze względu na deformację spowodowaną długim ich zaleganiem w ziemi (fot. l). Rekonstrukcję formy wykonano stopniowo, zaczynając od ubytków najmniejszych; o Ile było to możliwe ubytek wypełniano jedną taśmą. W rekonstrukcji pomagała podłożona od wewnątrz mokra tekturka. Modelinę łączono z naczyniem za pomocą, Vinacetu. Uzupełnienia nakładano z nadmiarem. Większe luki wypełniano dwiema lub trzema poprzecznie kładzionymi taśmami, które na styku szczególnie dokładnie ze sobą łączono. Grubsze uzupełnienia od wewnętrznej strony ponacinano, aby rozładować ewentualne naprężenia suszarnicze. Po każdorazowym wypełnieniu ubytków naczynie suszono w komorze wykonanej z folii, do której dodatkowo wstawiono cztery parowniczki z wodą. Takie postępowanie pozwoliło na uniknięcie ewentualnych przewiewów l zapobiegło gwałtownemu wysychaniu modeliny. Kolejno rekonstruowane ubytki pozostawiano do całkowitego wyschnięcia na okres jednego do dwóch tygodni 7. Za pomocą modeliny zamykano też większe klejone spoiny.
Po zakończeniu rekonstrukcji formy l całkowitym wyschnięciu uzupełnień, oryginalne fragmenty naczynia zostały dokładnie umyte gazą moczoną w ciepłej wodzie. Mycie przebiegało bardzo łatwo, lecz musiało być kilkakrotnie powtarzane (w czasie rekonstrukcji masa rozmazuje się na całej powierzchni naczynia). Po umyciu wykonano zdjęcie dokumentacyjne (fot. 2). Powierzchnie uzupełnień wygładzono papierem ściernym o bardzo drobnym ziarnie (500-800). W górnej części brzuśca wiertarkami dentystycznymi wykonano żłobki. Aby zapobiec wnikaniu farb w uzupełnienia, powierzchnię ich pokryto 1% roztworem paraloidu w toluenie. Po zagruntowaniu barwnym Wykonano końcową rekonstrukcję kolorystyczna, metodą kropkowania farbami wodnymi. Paraloid spełnia także rolę powłoki ochronnej farb. Uwzględniając możliwość uintensywnienia barwy po nałożeniu powłoki ochronnej (zwiększenie kąta załamania światła), uzupełnieniom nadano odcień nieco jaśniejszy od oryginału. Nałożona na powierzchnię farb powłoka ochronna ma zabezpieczać przed wilgocią,. Granicy uzupełnień nie zaznaczono kreską; jest ona dostrzegalna z odległości około jednego metra w postaci drobnych punkcików farby i zaznaczona od wewnętrznej strony naczynia nie pomalowaną szarą masą uzupełniającą (fot. 4, oznaczenie strzałką). Uzupełnienie widziane z odległości ponad jednego metra nie odróżnia się od zabytkowych partii naczynia, Po zakończeniu rekonstrukcji wykonano zdjęcie (fot. 3).

Uwagi końcowe

W porównaniu z innymi materiałami uzupełniającymi przeznaczonymi do rekonstrukcji ceramiki, Modelinę złożoną z Modelplastu i talku, jak i sam przebieg rekonstrukcji za jej pomocą, należy określić jako sposób bardzo dogodny, nie wymagający specjalnych zabiegów i skomplikowanych urządzeń. Bardzo ważny jest, podkreślany już kilkakrotnie, długi "czas życia" modeliny, pozwalający na dokładne wypełnienie ubytku i opracowanie nawet skomplikowanego motywu ornamentacyjnego. Istotną zaletą nowej masy jest możliwość dokonywania na jej powierzchni różnych poprawek, a także wykonywania (nawet po wyschnięciu) wielu czynności końcowych. Nie jest bez znaczenia, że modelina pozwala (pod względem technicznym) zbliżyć uzupełnienie do oryginału poprzez nakładanie jej w kształcie taśm, który to sposób upodabnia partię uzupełnianą do oryginalnej, niegdyś wykonanej metodą ślizgowo-taśmową. Jest oczywiste, że szary Modelplast będzie idealnym uzupełnieniem (pod względem kolorystycznym) dla siwaków - późnośredniowiecznych naczyń i innych wyrobów wypalonych w atmosferze redukcyjnej.
Opracowana masa jest w swoim składzie dwukomponentowa; przygotowanie jej nie jest czasochłonne, nie sprawia kłopotów, nie zmusza do wykonywania dodatkowych czynności, które wymagane są przy masach wielokomponentowych. Modelplast nie jest porowaty, ma bardzo długi "czas życia" (w porównaniu z gipsem), jest twardy po wyschnięciu i odporny na urazy, nie kruszy się, nie powoduje żadnych procesów destrukcyjnych (jak w przypadku gipsu - rozluźnienie spoistości czerepu, zabielenia, krystalizacja itp.), natomiast spełnia wszelkie wymogi stawiane dobrym środkom konserwatorskim.
Opracowana, wykonana i sprawdzona upływem czasu rekonstrukcja późnośredniowiecznego garnka nową masą na bazie Modelplastu wskazuje, że masa ta jest dobrym materiałem uzupełniającym, zatem powinna być szerzej stosowana, przynajmniej dla celów wystawienniczych.

Bibliografia

Spis dokumentacji

1979 Spis dokumentacji konserwatorskich zabytków ruchomych, cz. II, "Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków", seria B, t. 56, Warszawa.

Wihr R.

1977 Restaurieren von Keramik und Glas, München.

Żenczykowski W.

1964 Budownictwo ogólne, t. l. Warszawa.

ANEKS

Materiały zastosowane do rekonstrukcji późnośredniowiecznego garnka
1) Modelplast-Talens (produkcji holenderskiej) - masa uzupełniająca
2) Talk techniczny (produkcji polskiej) - wypełniacz
3) Epidian 5 + TĘCZA (produkcji polskiej) - kleje
4) Toluen, aceton (produkcji polskiej) - rozpuszczalniki
5) Plakkaatverf - Talens, black (produkcji holenderskiej) - farba
ETA - Talens, white (produkcji holenderskiej) - farba
Rowney Water Colour, sepia (produkcji angielskiej) - farba
burnt umber (produkcji angielskiej) - farba
cadmium orange (produkcji angielskiej) - farba
6) Roztwór paraloidu B72 w toluenie - powłoka ochronna

Przypisy:
1. Zwłaszcza naczyń zdobionych np. ornamentem o wielowątkowych motywach, których podretuszowanie wymaga na ogół dużo czasu. W uzupełnieniach gipsowych jest to czynność trudna do przeprowadzenia, gdyż przed wyschnięciem nie zdąży się jej wykonać, a po wyschnięciu gipsu najczęściej jest to niemożliwe,
2. Kitami takimi wykonuje się uzupełnienia ubytków grubej ceramiki w Zakładzie Konserwacji Elementów i Detali Architektonicznych Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwacji UMK.
3. O Ile konserwator nie decyduje się zaznaczyć granicy uzupełnień właśnie przez zróżnicowanie poziomu powierzchni uzupełnianych l oryginalnych.
4. Niektórzy konserwatorzy twierdzą, że zaznaczanie granic zrekonstruowanych części jest konieczne, aby wyraźnie oddzielić oryginał od partii rekonstruowanych l zapobiec barwieniu oryginału w czasie kolorowania uzupełnień. R. Wihr (l977, s. 137-138) uważa, że jeżeli konserwator nie zaznacza granicy uzupełnień kreską, to - kierując się zasadą konserwacji - powinien zasklepić i zakryć farbą klejone spoiny zabytkowych fragmentów. Analogicznie, pozostawienie widocznych spoin rysujących granice ułamków wymaga zaznaczania krawędzi uzupełnień kreską.
5. Ten sposób zaznaczania zakresu uzupełnień można z powodzeniem stosować do dużych, szerokootworowych naczyń. W taki też sposób zaznaczone zostały uzupełnienia garnka zrekonstruowanego masą złożoną z Modelplastu i talku (fot. 4).
6. Primal AC 33 jest dyspersją wodną paraloidu (Producent: Rohm and Hass).
7. Masa sucha jest już po upływie 1-3 dni.

MATERIALS APPLICCABLE IN SHAPE RECONSTRUCTION OF POTTERY PRODUCTS
Summary
The article discusses some materials used In reconstruction of pottery, such as plaster, plaster modified with synthetic resins. Moltofil, epoxy resins with hardening agent and Modelplast. Modelplast with tale make filling compound which after a number of studies was applied In reconstruction of a late Middle - Age pot: hence the present discussion of Its properties.
Apart from general characteristics of particular materials, the main restoration operations are discussed (preparation of filling compound, reconstruction of the form of a pot, color reconstruction and finishing operations). Stages of pot reconstruction are described with the compound consisting of Modelplast and talc (40% talc). Decrements were filled with tapes 3 cm wide and glued to the pot with Vinacet. Long period of hardening of modelling compound permitted careful surface finishing and groove correction. After reconstruction, the surface of fillings was coated with 1% parallold solution In toluene (paralloid functions also as paint protective coat). Color reconstruction was made by water paint dotting method.
Reconstruction of a pot with a new filling compound does not require any special technical means and complex operations:
It is easy to do. The compound is highly resistant to mechanical shocks, it can be internally dyed. Its excess Is easily removable even after drying, it is very manageable, soluble in water and does not cause destruction. At a distance of l m, the filling is undistinguishable from the original except inside where the gray filler is not painted. In comparison with other materials used in pottery reconstruction this compound - Modelplast + talc - is a far better material satisfying any and all restoration requirements. For its properties and gray color It is perfectly suitable for reconstruction of Late Middle Age pots called "Gray Ware".

Fotografie:

Fot. l. Mogilno, woj. Bydgoszcz, stanowisko l. Naczynie po sklejeniu (fot. A. Grochocki)
Fot. 2. Mogilno, woj. Bydgoszcz, stanowisko l. Naczynie po rekonstrukcji kształtu (fot. A. Grochockl)
Fot. 3. Mogilno, woj. Bydgoszcz, stanowisko l. Naczynie po opracowaniu kolorystycznym (fot. W. Górski)
Fot. 4-. Mogilno, woj. Bydgoszcz, stanowisko l. Naczynie widziane z góry. Widoczne od wewnątrz jasne plamy masy uzupełniającej (oznaczone strzałką) zaznaczają granice partii zrekonstruowanych (fot. W. Górski)

^ă Mariusz Tuszyński